Health Advertisement

चुरे तराईमा जैविक मल र जल व्यवस्थापनको अपार संभावना: अवसर र चुनौतीहरू

नेपालका तराई-मधेश क्षेत्रमा कृषि उत्पादन र आर्थिक समृद्धिको महत्वपूर्ण आधार हुनसक्ने चुरे क्षेत्रलाई अझैसम्म प्रभावकारी रूपमा उपयोग गर्न सकेको छैन। जैविक मल र जल व्यवस्थापनका ठुला अवसरहरू भए पनि सरकारी बेवास्ता र दीर्घकालीन योजनाको अभावले यी प्राकृतिक स्रोतहरूमा भरपूर लाभ लिन चुनौती खडा गरेको छ। सरोकारवालाहरूले चुरे क्षेत्रको उचित संरक्षण र स्रोतहरूको दिगो व्यवस्थापन गरेर नेपाललाई कृषि आत्मनिर्भर बनाउन सकिनेमा जोड दिएका छन्।

चुरे क्षेत्रका स्रोतहरू र वर्तमान चुनौती

चुरे क्षेत्र नेपालको भौगोलिक र पर्यावरणीय रूपमा संवेदनशील क्षेत्र हो। यस क्षेत्रका घना वन र अनगिन्ती खोलाहरू तराईको सिँचाइ र जैविक मलका लागि अमूल्य स्रोत हुन्। यद्यपि, स्रोतहरूको दिगो व्यवस्थापन र प्रयोगमा गम्भीर चासो नदिँदा बहुमूल्य अवसरहरू गुमिरहेका छन्।चुरेका खोलाहरूमा जल भण्डारण गर्ने उचित पूर्वाधारको अभावमा वर्षायाममा पानी बगेर जान्छ र सुख्खा याममा जल संकट उत्पन्न हुन्छ। कृषकहरू भूमिगत पानी पम्प गरेर सिँचाइ गर्न बाध्य छन्, जसले जलस्रोतमा अत्यधिक दबाब पुर्याइरहेको छ। त्यस्तै, पात पतिगंर र जैविक फोहोरलाई मलमा परिणत गर्न आवश्यक प्रविधि र संरचना नहुँदा कृषकहरू आयातित रासायनिक मलमा निर्भर रहन बाध्य छन्।

जैविक मल उत्पादनको विशाल संभावना

चुरे क्षेत्रको घना वनले प्रत्येक वर्ष ठूलो परिमाणमा पात पतिगंर र जैविक फोहोर उत्पादन गर्छ। यो फोहोरलाई संगठित रूपमा संकलन गरेर कम्पोस्ट मल उत्पादन गर्न सकिन्छ, जसले कृषकहरूको उत्पादन लागत घटाउनुका साथै माटोको गुणस्तर सुधार्न मद्दत गर्छ। उदाहरणका लागि, नवलपरासी जिल्लामा २१,८५७ हेक्टर वनक्षेत्रबाट ६५५,७१० क्विन्टल जैविक कम्पोस्ट उत्पादन गर्न सकिन्छ। हालको बजार मूल्यअनुसार प्रति किलो ३०-५० रुपैयाँका दरले बिक्री गर्दा २६ करोड रुपैयाँभन्दा बढी आम्दानी गर्न सकिन्छ। यस्तो उत्पादनले स्थानीय कृषक र उद्योगलाई प्रत्यक्ष रूपमा लाभ पुर्याउन सक्छ भने हजारौं रोजगारका अवसरहरू पनि सिर्जना गर्न सम्भव छ। जैविक मल प्रयोगले रासायनिक मलमा भएको निर्भरता घटाउनुका साथै माटोमा भएको अर्गानिक पदार्थको स्तर सुधार गर्ने क्षमता राख्छ। यो दीर्घकालीन रूपमा माटोको उत्पादनशीलता बढाउने वातावरणमैत्री उपाय हो, जुन नेपालजस्तो कृषि प्रधान देशका लागि विशेष रूपमा महत्वपूर्ण छ।

जल व्यवस्थापनका सम्भावना र अवरोध

चुरेका खोलाहरू र नदीहरू वर्षायाममा अत्यधिक पानी बोक्छन्, तर यो पानी भण्डारण गर्न संरचना नहुँदा ठूलो मात्रामा बगेर जान्छ। जल व्यवस्थापनका लागि सानातिना बाँधहरू र जलाशयहरू निर्माण गर्न सके, तराईका धेरै भूभागमा सिँचाइको सुविधा विस्तार गर्न सकिन्छ।विशेषज्ञहरूले सुझाव दिएका छन् कि दुईदेखि पाँच मिटर अग्ला बाँधहरू बनाएर खोलाहरूको पानी भण्डारण गर्न सकिन्छ, जसलाई सिँचाइका लागि पाइपलाइनमार्फत कृषकहरूसम्म पुर्याउन सकिन्छ। यसले तराई क्षेत्रमा बहुवाली खेती गर्न सम्भावना बढाउन सक्छ र कृषकहरूको उत्पादन वृद्धिमा सहयोग पुर्याउँछ। यस्ता संरचनाहरूले बाढी र भूक्षय नियन्त्रणमा पनि सहयोग पुर्याउने अपेक्षा गरिएको छ।तर हालसम्म सरकार र सरोकारवालाहरूको ध्यान यस्ता संरचना निर्माणमा गम्भीर रूपमा केन्द्रित भएको छैन। जसका कारण सिँचाइ सुविधाको अभावमा तराईका कृषकहरूले वर्षभरि उत्पादन गर्न कठिनाइ भोगिरहेका छन्।

सरकारी चासो र सामुदायिक सहभागिताको अभाव

चुरे क्षेत्रको स्रोत व्यवस्थापनका लागि सरकारी नीति निर्माण र बजेट विनियोजनमा स्पष्टता आवश्यक देखिन्छ। स्थानीय समुदाय र सहकारीहरूको सक्रिय सहभागिता बिना दिगो विकास सम्भव छैन। कृषि विज्ञहरूको अनुसार, कृषि व्यवसाय, सामुदायिक वन समूह र सरकारले संयुक्त प्रयास गरेर जैविक मल र जल व्यवस्थापन प्रणालीलाई अघि बढाउन सक्दछन्। सरकारले दीर्घकालीन योजना र पर्याप्त बजेट उपलब्ध गराएर चुरेका स्रोतहरू दिगो रूपमा उपयोग गर्ने र पर्यावरणीय क्षति कम गर्ने कार्यमा नेतृत्व गर्नुपर्ने समय आएको छ। यस्तै, जनचेतना अभिवृद्धि अभियान सञ्चालन गरी कृषकहरूलाई जैविक मल र जल संरक्षण प्रविधिहरूको प्रयोगतर्फ आकर्षित गर्नु अपरिहार्य देखिन्छ।

निष्कर्ष

चुरे तराई क्षेत्र नेपालका लागि कृषि र पर्यावरणीय दृष्टिकोणले अत्यन्तै महत्त्वपूर्ण क्षेत्र हो। स्रोतहरूको सही व्यवस्थापन र उपयोग गरेमा यो क्षेत्रबाट तराईको कृषि उत्पादनमा गुणात्मक वृद्धि गर्न सकिन्छ। सरकार, समुदाय र निजी क्षेत्रबीचको सहकार्यले खाद्य सुरक्षा र आत्मनिर्भरता प्रवर्द्धन गर्न ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ। हालको उदासीनतालाई सम्बोधन गर्दै उचित नीतिगत हस्तक्षेप गरिएन भने चुरेका स्रोतहरूबाट पाइने फाइदा सीमित रहन सक्छ। जैविक मल र जल व्यवस्थापनमार्फत नेपालले दिगो कृषि विकासको मार्ग प्रशस्त गर्न सक्छ। तर, यसको लागि तुरुन्त र ठोस कदम चाल्नुपर्ने आवश्यकता छ।


Leave a Reply

Your email address will not be published. Required fields are marked *