नवलपरासी,२१ असोज
प्राचिन सभ्यता बोकेको रोहिणी नदी क्षेत्रको पहिचान गराउन भारतिय विद्धानहरुको एक टोलीले ‘बुद्धकी नदी रोहिन के चलते हुए’ सचल(हिड्दै डुल्दै) कार्यशाला शुरु गरेका छन् । बुद्धको जिवनसँग जोडिएको कोलिय र शाक्य राज्यको सिमा छुट्टयाउनुका साथै दुबै राज्यको धार्मिक,साँस्कृतिक र अध्यात्मिक सम्बन्ध जोडिने रोहिणी नदी सभ्यता उजागर गर्ने उदेश्यले उतm सचल कार्यशाला शुरु गरेका हुन् ।
भारत गोरखपुरबाट ४ अक्टुबर २०२५ देखी शुभारम्भ गरिएको उतm यात्रा लुम्बिनी पुगेर रोहिणीको उदगम स्थल देवदहका विभिन्न बौद्ध स्थलको भ्रमणmरामग्राम स्तुप हुदै रोहिणी नदीका अन्य सहायक नदीहरुको स्थलगत अध्ययन अवलोकन गर्दै १२ अक्टुबरमा २०२५ मा पुनः गोरखपुर फर्केर बौद्ध म्युजियममा सकिने यात्रामा स्थानिय सहजकर्ता पत्रकार मनोज कुमार सिँहले जानकारी गराएका थिए । उनका अनुसार रामग्राम स्तुप परिसरमा पुगेर कोलिय गणराज्यको नामाकरणका सुत्रधार कोलवृक्षको अवलोकन समेत गरेका थिए । नदी,प्रकृति र बुद्ध दर्शनको प्रत्यक्ष अनुभुति गर्दै अध्ययन अवलोकनको माध्यम सो यात्रा बन्ने यात्राको समापन संयोजक प्रोफेसर अनिल कुमार रायले गर्ने भनि उनले सुनाएका थिए ।
कोलिय बंश र गणराज्यको आधार बनाउने कोलवृक्षको संरक्षण र विस्तारका लागि पनि सहकार्य आवश्यक रहेको कोवलृक्ष मुनि उभिएर तस्विर खिचाउदै उतm यात्रा टोलीले सरोकारवाला पक्षसँग आग्रह गरेका थिए । रोहिणी नदी र कोलवृक्ष प्रकतिले जन्म दिएको महामाया कोलिय राजकुमारी र उनले जन्माएका सिद्धार्थ गौतम सिद्धार्थले खोज गरेका शान्ति,करुणा जरामरणबाट विमुतिm संसारकै लागि अविस्मरणिय स्थान आउन पाउनु संसारका मानिसका लागि जिवनकै ठूलो अवसर भएको बताएका थिए ।
कोलिय राजकुमारी महामाया र शाक्य राजा सुद्धोधनको पुत्रको रुपमा जन्मेका सिद्धार्थ गौतमलाई रोहिणी नदीको पानी विवादले प्रबज्या लिन(गृह त्याग) गर्न बाध्य बनाउने उतm नदीको बौद्ध दर्शनको महत्वपुर्ण स्थान राख्ने गर्छ,उनले भने, रोहिणी नदीको पानी विवादले सिद्धार्थलाई गृहत्याग(प्रबज्या) लिन बाध्य गराउदा त्यसको प्रतिफल नै बुद्धले खोज गरेका ज्ञान मानवका लागि अनुपम उपहार बनेर आयो । जसरी वृक्षको फलको उपयोग सबैले गर्छन्,तर वृक्षलाई सम्झने थोरै हुन्छन्,त्यसै गरि रोहिणी नदी बुद्ध ज्ञान प्राप्तीको आधार हो,जुन बुद्धको ज्ञान संसार भरि फैलियो,तर रोहिणीको आधार संकुचित रह्ेका कारण त्यसको पनि महत्व दर्शाउने उदेश्यले बुद्धको नदी रोहिणीको साथै हिड्ने यात्राको लक्ष्य रहेको सुनाएका थिए ।
ज्ञान खोजीको आधार मात्रै नभई अन्तिम सयममा विश्वका लागि शान्ति सन्देश दिईने आधार पनि रोहिणी नदी नै हो । रोहिणी नदीको तत्कालिन कोलिय र शाक्य राज्यका जनताले बाडफाड गर्ने बेला विवाद भई युद्ध हुने अवस्थासम्म पुग्न थाले पछि श्रावस्तीको जेतवन विहारमा रहेका भगवान बुद्ध विवाद सुल्झाउन आएका थिए । बौद्धकालिन प्राचिन शाक्य राजाहरुको कपिलबस्तु राज्य र कोलिय राजाहरुको कोलिय गणराज्यको सिमा निर्धारण गर्ने रोहिणी नदीलाई प्राचिन सभ्यता र संस्कृति अनुसार पुर्नउत्थान गर्ने कार्य विभिन्न क्षेत्रबाट भई राख्दा त्यसमा पनि सो यात्राले योगदान पुर्याउने छ ।
बौद्ध साहित्यमा रोहिणी नदीको कुरा उल्लेख भएको पाइन्छ । भगवान बुद्ध बेला बोला यहिँ रोहिणी नदीमा आउने कुराहरु पनि उल्लेख भएको पाईन्छ । विश्व शान्तिका अग्रदुत भगवान गौतम बुद्धको पाँउ परेको स्थान रोहिणी नदी आफैमा एक पवित्रा बोकेको स्थान हो । जहाँ भगवान बुद्ध पुगेर विभिन्न धर्मोपदेश गरेका हुन् ।
रोहिणी प्राचिन सम्पदा हो,यसलाई यहाँका पुर्खाले संरक्षण गर्दै आएका छन् । वृहद लुम्बिनी र बौद्ध परिपथसँगै जोडेर यसलाई बौद्ध पर्यटनको रुपमा विकास गर्न आवश्यक छ । बौद्ध साहित्यमा उल्लेख भए अनुसार कोलिय र शाक्यहरुको प्राचिन काल देखी अन्तरसम्बन्ध भए पनि रोहिणी नदीको पानी खेतीपातीमा उपयोग हुने गरि कोलिय राज्यका जनता र शाक्य राज्यका जनताले रोहिणी नदीमा बाँध बाधेर त्यसको पानीले सिचाई गर्दै आएका थिए । पानीका कारण नदी छेउमा हुन थालेको विवाद सुनेर भगवान बुद्धले बाँध क्षेत्रमा भिच्छुसँघ सहित आएका थिए । र कोलिय राज्यका जनता र शाक्य राज्यका जनतासँग पानी र रगतको मुल्यमा कस्को मुल्य बढि छ ? भनेर सोधेका थिए । भगवानको प्रश्नमा कोलिय र शाक्य दुबै देशका जनताले पानी भन्दा रगतको मुल्य बढि छ भनेर जवाफ दिएका थिए ।
त्यसो भए रोहिणी नदीको पानीका लागि रगत बगाउने काम तर्फ किन उन्मुख भएका छौ ? भनेर प्रश्न गरे पछि दुबै देशका जनताले भगवान बुद्धको कुरा प्रति सहमत भए । युद्धको अवस्था पर सरेको थियो । युद्धको अवस्था भगवान बुद्धको एक शब्दले शान्तिमा परिणत भयो । शाक्य र कोलिय राज्यका जनता दुबैले अहंकार र प्रतिसोधको कारण रगत बग्छ । सहकार्य गरियो भने शान्ति बढछ । शान्ति पुर्ण तरिकाले दुबै राज्यका जनताले रोहिणीको पानी पालैपालो उपयोग गरे । भगवान बुद्धलाई कृतज्ञता प्रकट गर्दै अब देखी आपसमा मिलेर बस्ने प्रतिवद्धता जनाएका थिए । भगवान बुद्धले अन्य क्षेत्रमा पनि द्धन्द्धको समाधानका उपायमा रोहिणी नदी क्षेत्रमा भएका आपसी समझदारीलाई उदाहरणको प्रस्तुत गर्दै द्धन्द्ध र विवाद समेत मिलाउने गरेका थिए ।
उनले रोहिणीको बाँध क्षेत्रमा कोलिय र शाँक्य राज्यका बुढापाखाहरुले विवाद समाधानका लागि बाँधमा जसरी पराल राख्ने,माटो राख्ने क्रम जोडदै बाँधको निर्माण हुन्छ । त्यसै गरि एकले आर्कालाई सहयोग गरि शान्ति स्थापनाको बाँध निर्माण हुन्छ । एक आपसको सदभाव प्रकट गरिएको रोहिणी नदी प्राचिन कालमा उदाहरणिय स्थान हो । सोही स्थानको खोज आज आवश्यक छ ,विश्व शान्तिको मुहान सिद्धार्थ गौतमको जन्मस्थल लुम्बिनी भए पनि ति स्थान बुद्धको जन्म स्थल हो । बास्तविक शान्तिको सन्देश दिएको स्थान रोहिणी नदी किनार हो । जहाँबाट शान्तिको सन्देश विश्व भरिका लागि उदाहरणिय बन्न सक्छ ।
